เรื่องเล่า ดร.ชา สนุก และสร้างสรรค์ 369

สติปัฏฐาน 4 จะช่วยคลายทุกข์ให้ท่านได้อย่างไร นับเป็นบทความลำดับที่ 9 ของหมวด เรื่องเล่า ประสบการณ์ ปฏิบัติธรรม เพื่อคลายทุกข์ โดยจะกล่าวถึงการพิจารณาความไม่เที่ยงของกาย การพิจารณาความไม่เที่ยงของเวทนา การพิจารณาความไม่เที่ยงของจิต  และการพิจารณาความไม่เที่ยงของธรรม ปิดท้ายด้วย คุยกับดร.ชา

1.ความนำ

            ในบทความที่แล้ว คือ บทความที่ (8) ได้เล่าถึงการนั่งสมาธิด้วยสัมมาสติเพื่อคลายทุกข์ โดยได้กล่าวถึงกายานุปัสสนาสติปัฏฐาน ได้แก่ การพิจารณาความไม่เที่ยงของลมหายใจเช้า-ออก การพิจารณาความไม่เที่ยงของกายภายนอก และกายภายใน

            สำหรับบทความนี้ จะได้ขยายความสติปัฏฐาน 4 เพิ่มเตืม ในการพิจารณาความไม่เที่ยงของกายเพิ่มเติม การพิจารณาความไม่เที่ยงของเวทนา การพิจารณาความไม่เที่ยงของจิต และการพิจารณาความไม่เที่ยงของธรรม

            การพิจารณาความไม่เที่ยงของกาย เวทนา จิต และธรรม เป็นการใช้สัมมาสติ ในขณะเจริญสัมมาสมาธิ เพื่อให้เราสามารถคลายความทุกข์ด้วยการไม่ยึดมั่นถือมั่นในสิ่งที่ไม่เที่ยงแท้แน่นอน เพราะไม่มีตัวตนนั่นเอง

2.สติปัฏฐาน 4:กายานุปัสสนาสติปัฏฐาน

          การพิจารณาความไม่เที่ยงของกาย นอกจากการพิจารณาความไม่เที่ยงของลมหายใจ ความไม่เที่ยงของกายภายนอก และความไม่เที่ยงของกายภายในตามที่ได้เล่ามาแล้วในบทความ (8) แล้ว  อาจพิจารณากายด้วยวิธีการ ดังนี้

            2.1 การกำหนดอิริยาบถ

            การกำหนดอิริยาบถ หมายถึงการกำหนดรู้ในทุกอิริยาบถของการเคลื่อนไหว ไม่ว่าจะเป็นการยืน การนั่ง การนอน หรือการเคลื่อนไหวอื่นใดของร่างก

            แต่ปกติเราจะคุ้นเคยการเดินจงกรม กล่าวคือ หลังจากได้นั่งสมาธิมาเป็นเวลานาน อาจจะรู้สึกปวดเมื่อยตามร่างกาย ก็อาจจะเปลี่ยนอิริยาบถด้ายการเดินจงกรม ด้วยการกำหนดสติลงไปที่การยกเท้าซ้าย-เท้าขวาขึ้นลง การหมุนตัวกลับ เป็นต้น

            2.2 การนึกถึงความเป็นปฏิกูลของร่างกาย (ปฏิกูลมนสิการ)

            หมายถึงการนึกถึงความสกปรกหรือความไม่สะอาดของร่างกายนับแต่ฝ่าเท้าจนจรดเส้นผม เช่น ผม ขน เล็บ ฟัน หนัง เนื้อ เอ็น กระดูก น้ำลาย น้ำมูก ไขข้อ

            การนึกถึงความสกปรกของกายเนือง ๆ เช่นนี้ จะทำให้เราสามารถลดความยึดมั่นถือมั่นในร่างกายลงได้ เพราะร่างกายของเราไม่มีอะไรดี มีแต่ความสกปรก นั่นคือการคลายทุกข์ อันเกิดจากความยึดมั่นถือมั่นในกาย

            2.3 การพิจารณาธาตุ 4 ในกาย (ธาตุมนสิการ)

          หมายถึง การพิจารณาให้เห็นว่า ภายในกายของเรา แท้ที่จริงประกอบด้วยธาตุ 4 คือ ดิน น้ำ ลม และไฟ

            ธาตุดิน หมายถึง ส่วนที่เป็นของแข็งในร่างกาย เช่น กระดูก ฟัน  เล็บ

            ธาตุน้ำ หมายถึง ส่วนที่เป็นของเหลวในร่างกาย เช่น น้ำ โลหิต

            ธาตุลม หมายถึง ส่วนที่เป็นอากาศในร่างกาย เช่น อากาศที่เราสูดเข้า-ออก

            ธาตุไฟ หมายถึง ส่วนที่เป็นความร้อนในร่างกาย เช่น อุณหภูมิของร่างกาย

            ดังนั้น จึงไม่ควรยึดมั่นถือมั่น เพราะสิ่งที่เราคิดว่า ร่างกายของเราสวยงาม หล่อเหล่า หรือน่ารัก แท้ที่จริงก็เป็นแค่ดิน น้ำ ลม ไฟ ที่รวมตัวเป็นร่างกายของเราชั่วคราวเท่านั้นเอง

            2.4 การพิจารณาร่างกายให้เหมือนซากศพที่เน่าเปื่อย

            หมายถึง การพิจารณาให้เห็นว่า ร่างกายของเราวันหนึ่งเมื่อเราตายก็ต้องเป็นซากศพ เน่าเปื่อย มีน้ำเหลืองไหลออกมา  มองดูน่าเกลียด และส่งกลิ่นเหม็นออกมา

            หรืออาจพิจารณาให้เห็นร่างกายของเราที่กลายเป็นซากศพที่ถูกทิ้งไว้ในป่าช้า ถูกกาหรือฝูงแร้งรุมทึ้งจิกกินอยู่ เพราะวันหนึ่งร่างกายของเราก็ต้องเป็นซากศพที่เน่าเปื่อย มองดูแล้วน่ารังเกียจ น่าขยะแขยง น่าสะพรึงกลัว

3.สติปัฏฐาน 4:เวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน

          หมายถึง การกำหนดระลึกรู้ในเวทนา ได้แก่ เวทนาทางกาย เวทนาทางใจ ซึ่งมีทั้ง ทุกขเวทนา    สุขเวทนา และอุเบกขาเวทนา

          3.1 ทุกขเวทนา

            ทุกขเวทนา หมายถึง ความรู้สึกเป็นทุกข์อันอาจเกิดจากกายหรือใจ เช่น

            ความรู้สึกเจ็บปวดทรมานร่างกาย อันเนื่องมาจากอาการเจ็บป่วย

            ความรู้สึกเจ็บปวดเพราะผิดหวังในบางสิ่งบางอย่าง เช่น อกหัก ความไม่เจริญก้าวหน้าในอาชีพการงาน หรือมีความทุกข์เพราะได้ยินคนนินทาว่าร้าย

            การพิจารณาทุกขเวทนา

            ในการพิจารณาทุกขเวทนา ให้พิจารณาอยู่เนือง ๆ ว่า แม้ทุกขเวทนาเป็นสิ่งที่เราไม่ชอบใจหรือไม่ต้องการ แต่ทุกขเวทนาที่เกิดขึ้น ไม่ได้คงอยู่ตลอดไป อีกไม่นานทุกขเวทนานั้นก็จะหายไป อาจจะเกิดเป็นสุขเวทนาขึ้นมาแทนได้ ดังนั้น จึงไม่ต้องยึดมั่นถือมั่นในทุกขเวทนานั้น หากพิจารณาได้เช่นนี้ เราก็จะคลายทุกข์ ไม่วิตกกังวลมากจนเกินไป

            3.2 สุขเวทนา

            หมายถึง ความรู้สึกว่า ตนเองมีความสุขอันอาจเกิดจากกายหรือใจ เช่น

            มีความสุข เพราะสุขภาพร่างกายแข็งแรง  ไม่มีโรคภัยไข้เจ็บเบียดเบียน หรือได้รับประทานอาหารอร่อย ถูกปาก

            มีความสุข เพราะความสำเร็จในหน้าที่การงาน ได้เลื่อนยศเลื่อนตำแหน่งสมปรารถนา หรือมีคนยกย่องสรรเสริญ

          การพิจารณาสุขเวทนา

          ให้หมั่นพิจารณาอยู่เนือง ๆ ว่า แม้สุขเวทนาเป็นสิ่งที่เราชอบใจ แต่ก็เป็นสิ่งที่ไม่แน่นอน เกิดขึ้นชั่วคราว อีกไม่นานก็จะหายไป กลายเป็นทุกขเวทนาก็ได้ ดังนั้น จึงไม่ควรยึดมั่นถือมั่น พร้อมที่จะปล่อยวาง เมื่อสุขเวทนานั้นหายไป หากทำได้เช่นนี้ การใช้ชีวิตก็จะไม่ตกอยู่ในความประมาท พร้อมที่จะรับมือกับสถานการณ์เมื่อสุขเวทนานั้นหายไป

            3.3 อุเบกขาเวทนา

            หมายถึง ความรู้สึกเบื่อหน่าย ไม่ยินดียินร้าย เช่น

            เบื่อหน่ายการเที่ยวเตร่ไปยังสถานที่บางแห่ง เพราะได้ไปเที่ยวมาหลายครั้งแล้ว

            เบื่อหน่ายการที่ต้องทำอะไรจำเจ เช่น เบื่อหน่ายการที่ต้องอยู่บ้านทั้งวันเพราะกลัวติดโรค           โควิด-19

          การพิจารณาอุเบกขาเวทนา

          ให้หมั่นพิจารณาอยู่เนือง ๆ ว่า อุเบกขาเวทนาหรือความรู้สึกเบื่อหน่าย เป็นของชั่วคราว อีกไม่นาน ความรู้สึกดังกล่าวก็จะหายไป อาจกลายเป็นทุกขเวทนาหรือสุขเวทนาก็ได้ ดังนั้น จึงไม่ต้องยึดติด หากทำได้เช่นนี้ ความรู้สึกเบื่อหน่ายก็จะเบาบางลง

4.สติปัฏฐาน 4:จิตตานุปัสสนาปัฏฐาน

          หมายถึงการกำหนดรู้ในจิตว่า เป็นอย่างไร

          การพิจารณาจิต

            ให้พิจารณาให้เห็นว่า จิตมีราคะหรือไม่ จิตมีโทสะหรือไม่ จิตมีโมหะหรือไม่ จิตฟุ้งซ่านหรือไม่ จิตสงบหรือมีสมาธิหรือไม่ จิตตั้งมั่นหรือไม่ จิตหลุดพ้นหรือไม่

            ให้พิจารณาการเกิดขึ้นหรือการดับไปของจิตแต่ละอย่าง หรือพิจารณาทั้งการเกิดขึ้นและการดับไปของจิตว่า จิตของเราไม่มีอะไรเที่ยงแท้แน่นอน อาจเปลี่ยนไปเปลี่ยนมาได้เสมอ เราไม่สามารถบังคับให้จิตอยู่ในสภาพเดียวกันตลอดเวลาจึงควรปล่อยวางและไม่ยึดมั่นถือมั่น มองให้เห็นสภาพจิตที่เปลี่ยนแปลงไป ไปมา ไม่คงที่

            หากเราสามารถพิจารณาการเกิดขึ้นและการดับไปของจิตอยู่เนือง ๆ พร้อมกับการปล่อยวาง เราก็จะคลายทุกข์ได้

5.สติปัฏฐาน 4:ธัมมนานุสปัสสนาสติปัฏฐาน

          เป็นการกำหนดระลึกรู้ในธรรม ได้แก่ นิวรณ์ 5 อุปาทานขันธ์ 5 อาตยนะภายใน อาตยนะภายนอก โพชฌงค์ 7 และอริสัจ4 ดังจะได้นำมาเล่าในบทความตอนต่อไป

6.สรุป

          การเจริญสัมมาสติพร้อมกับการเจริญสัมมาสมาธิ จะทำให้เราสามารถสามารถผ่อนคลายความทุกข์ลงได้ เพราะจะทำให้มีสติรู้เท่าทัน ไม่ยึดมั่นถือมั่นในสิ่งที่เกิดขึ้น สิ่งที่เป็นอยู่ และสิ่งที่เสื่อมสลายไป เพราะสิ่งเหล่านี้ ไม่เที่ยงแท้แน่นอน และไม่มีตัวตน การยึดมั่นถือมั่นในสิ่งที่ไม่เที่ยงแท้แน่นอนและไม่มีตัวตนจะทำให้เกิดทุกข์ หากรู้จักปล่อยวาง ไม่ยึดมั่นถือ ก็จะทำให้คลายทุกข์หรือมีความทุกข์น้อยลง

            สำหรับความคิดเห็นเพิ่มเติม กรุณาติดตามได้ใน คุยกับดร.ชา ท้ายบทความนี้

คุยกับดร.ชา

          คู่สนทนาธรรมของผมในวันนี้ เคยเป็นเพื่อนร่วมงานกับผม เมื่อครั้งยังรับราชการเป็นนายอำเภอเมื่อหลายปีก่อน คือ คุณพิศวง (ชื่อสมมุติ) โดยหล่อนเป็นทีมงานที่สำคัญที่สุดคนหนึ่งของผมทีเดียว

            คุณพิศวง มีชีวิตค่อนข้างโลดโผนหรือผกผัน ตามวิสัยของบุคคลหมายเลข 8 ปัจจุบันเกษียณอายุราชการแล้ว ทำให้หล่อนและเพื่อน ๆ มีเวลาไปทำบุญและไปปฏิบัติธรรมหรือนั่งสมาธิที่วัดบ่อย ๆ

            “ สวัสดีคุณพิศวง สบายดีเหรอ ” ผมทักทายแบบคนคุ้นเคยกัน

            “ สวัสดีค่ะอาจารย์ สบายดีค่ะ ไม่เห็นอาจารย์เดินทางมาทางนี้เป็นเวลา 4-5 ปีแล้ว อาจารย์ไม่ได้สอนหนังสือแล้วเหรอ ” หล่อนทักทายผมตอบ

            “ ไม่ได้สอนแล้ว วันนี้ อาจารย์อยากชวนคุณพิศวง สนทนาธรรมเกี่ยวกับ สติปัฏฐาน 4 หน่อย เผื่อจะเป็นประโยชน์แก่ท่านผู้อ่านบ้าง ขอเริ่มประเด็นแรกเลยนะ คุณพิศวงคงเคยเดินจงกรม เดินแล้วรู้สึกอย่างไรบ้าง ” ผมไม่รอช้า เริ่มเข้าสู่ประเด็นเลย

          “อ๋อ ก็เคยเดินที่วัดกุดไผท ตำบลดงชน เมื่อครั้งที่หลวงปู่ปาน คุต.สติ ยังมีชิวิตอยู่ วัดที่อาจารย์เคยไปบวชถวายเป็นพระราชกุศลแด่สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี เมื่อปี พ.ศ.2538

          ในยุคนั้น มีอุสาสก อุบาสิกาไปปฏิบัติธรรมที่วัดกุดไผท มาก หลังจากนั่งสมาธิมาเป็นเวลานานแล้ว หลวงปู่ปานก็จะพาพวกเราเดินจงกรม โดยตั้งสติอยู่ที่ การยกเท้าซ้าย เท้าขวา ขึ้นลง ทุกจังหวะ ในทำนองว่า ซ้ายยกขึ้นหนอ ซ้ายเหยียบหนอ ขวายกขึ้นหนอ และขวาเหยียบหนอ เช่นนี้เรื่อยไป

            การฝึกเช่นนี้ ทำให้เราระลึกรู้ในการเอาสติไปอยู่ในสิ่งที่เราทำ จะได้ไม่เผลอหรือขาดสติ เป็นการฝึกให้เราตั้งตนอยู่ในความไม่ประมาท ” คุณพิศวงตอบอย่างขึ้นใจ เพราะเป็นเรื่องที่เคยทำมาแล้วหลายครั้ง

            “ โอ ยอดเลยคุณพิศวง แสดงว่า คุณพิศวงเข้าใจหลักกายานุปัสสนาสติปัฏฐาน เป็นอย่างดี ” ผมชมเชยด้วยใจริง

            “ ในประเด็นที่สอง อาจารย์ขอถามว่า เวลานั่งสมาธิ คุณพิศวงเคยพิจารณากายของตัวเองบ้างไหม พิจารณาในลักษณะใด ” ผมถามเข้าจุดที่ลึกเข้าไปหน่อยหนึ่ง

            “ เมื่อก่อนก็ไม่ค่อยได้พิจารณาหรอกค่ะ เพราะอายุยังไม่มาก แต่พอหลังเกษียณอายุราชการแล้ว ดิฉันและเพื่อน ๆ ก็ได้พิจารณาเป็นประจำว่า ร่างกายของเรานี้ ย่อมร่วงโรยไปตามกาลเวลา จะให้สวยงาม เต่งตึงคงที่เหมือนเมื่อครั้งยังสาวหาได้ไม่ แม้จะทุ่มทุนซื้อสารพัดอาหารเสริม หมั่นออกกำลังกาย หรือไปทำศัลยกรรมจากเกาหลี ก็คงอยู่ได้ไม่นาน

            เมื่อพิจารณาเห็นเช่นนี้อยู่เนือง ๆ ในเวลานั่งสมาธิ จิตใจของดิฉันก็ผ่อนคลาย ไม่เกิดความทุกข์ในกายสังขารที่อาจจะร่วงโรยไปตามกาลเวลา ” คุณพิศวงเล่าให้ผมฟังด้วยความรู้สึกผ่อนคลายเช่นกัน

            “ดีแล้ว คุณพิศวง ตัวอาจารย์เองก็พิจารณาเช่นเดียวกันว่า เวลานี้หากใครจะเรียกอาจารย์ว่า คุณลง คุณตา คุณปู่ หรือป๋า อาจารย์ก็ไม่รู้สึกอะไร ไม่เหมือนตอนเกษียณราชการใหม่ ๆ ” ผมกล่าวเสริมบ้าง

            “ ในประเด็นที่สาม อาจารย์อยากทราบว่า การพิจารณาเรื่องเวทนา ไม่ว่าจะเป็นทุกขเวทนา สุขเวทนา และอุเบกขาเวทนา คุณพิศวง ได้นำมาปฏิบัติในเวลานั่งสมาธิบ้างไหม ” ผมเปลี่ยนประเด็นใหม่

          “ แน่นอนค่ะ อาจารย์ ชีวิตประจำวันของคนเราหนีไม่พ้นเรื่องทุกขเวทนา สุขเวทนา และอุเบกขาเวทนา

            อย่างเช่นตัวดิฉัน อาจจะได้ยินคนบางคนติฉินนินทาว่าร้ายตัวดิฉัน ถ้าเป็นเมื่อก่อน ดิฉันจะรู้สึกโกรธและไม่พอใจเป็นอย่างมาก อยากจะตอบโต้ทันทีทันใด แต่ทุกวันนี้ ดิฉันได้นั่งสมาธิและพิจารณาเห็นว่า เรื่องนินทาว่าร้ายนี้ เป็นเรื่องธรรมดา แม้แต่พระพุทธองค์ยังได้ตรัสไว้ว่า คนที่ไม่เคยถูกนินทาในโลกนี้ไม่มี

            เมื่อพิจารณาเห็นดังนี้ ดิฉันก็ปล่อยวาง ไม่ถือโกรธ ความทุกข์ก็จางหายไปพลัน ความโกรธก็หมดสิ้นไป ” คุณพิศวงเผยเคล็ดลับในการเอาชนะทุกขเวทนาในเรื่องของการถูกนินทาว่าร้าย

          “ คุณพิศวงนี่เก่งนะ มีจิตใจสงบ รู้จักเอาหลักธรรม เอาสติมาแก้ปัญหาชีวิตได้อย่างง่ายดาย ” ผมยกย่องชมเชยคุณพิศวงอีกครั้งหนึ่ง

            “ อาจารย์ขอถามเป็นประเด็นสุดท้าย เวลานั่งสมาธิ คุณพิศวงได้พิจารณาจิตของตนเองบ้างไหม ” ผมถามประเด็นที่ยังตกค้างอยู่

          “ ก็พิจารณาอยู่ค่ะ คือพิจารณาให้เห็นว่า ธรรมชาติของจิตเรานี้ บางทีก็สงบ บางทีก็ฟุ้งซ่าน บางทีก็มีโทสะ บางทีก็มีโมหะ บางทีก็มีสมาธิ บางทีก็มีจิตตั้งมั่น เกิดขึ้นดับลง สลับไป สลับมา อยู่อย่างนี้ ไม่แน่นอน  เราก็เพียงระลึกรู้ ไม่ยึดติด เพียงแค่นี้เราก็คลายทุกข์แล้ว เพราะถ้าหากเราจะบังคับให้จิตของเรา เป็นอยู่อย่างเดียวตลอดเวลา เช่น สงบอยู่ตลอดเวลา ย่อมเป็นไปไม่ได้ ” คุณพิศวงตอบแบบมองเห็นธรรมได้ทะลุปรุโปร่งทีเดียว

            “แหม คุณพิศวง นับแต่เกษียณอายุราชการมานี้ มีเวลาปฏิบัติมากขึ้น ดูมีความรู้ความเข้าใจในหลักธรรมมากกว่าแต่ก่อนเยอะเลย อาจารย์ขอแสดงความยินดีด้วย 

            วันนี้ อาจารย์ขอรบกวนเวลาเท่านี้ ของคุณมากที่สละเวลามาสนทนาธรรมกับอาจารย์ ขอให้ธรรมรักษาคุณพิศวง ขอให้มีสุขภาพแข็งแรง มีความสุข และอายุยืนยาวอย่างมีคุณภาพนะ ” ผมกล่าวขอบคุณพร้อมอวยพรให้คุณพิศวงด้วยใจจริง

            “ขอบคุณค่ะ อาจารย์ ขอให้สมพรปาก” คุณพิศวงกล่าวรับพรด้วยความดีใจ

            “ขออุทิศส่วนกุศลที่เกิดจากการเขียนบทความนี้เป็นธรรมทาน แด่คุณบิดามารดา ญาติมิตรสหายใกล้ชิด ครูบาอาจารย์ และผู้มีพระคุณทั้งหลาย ”

ดร.ชา

4/10/20